Szoki inflacyjne lat 2021 i 2022 wywołały w bardzo wielu krajach gwałtowne dostosowania zarówno po stronie podmiotów sektora prywatnego, jak i w zakresie stosowanych instrumentów polityk publicznych. W okresie bezpośrednio następującym po szokach obserwowaliśmy – pchany wzrostem kosztów energii i importu – szybki wzrost zysków firm oraz udziałów zysków w PKB (Lavoie 2023a, 2023b). W niektórych sektorach obserwowaliśmy również wzrost marż. Trwa dyskusja na temat zaistnienia w ostatnich latach zjawiska „inflacji sprzedawców”, w warunkach której firmy podnoszą marże w sytuacji zwiększonej łatwości przerzucania kosztów na klientów (Bivens 2022; Weber i Wasner 2023; Storm 2023; Gallo i Rochon 2024), co można uznać za równoważne czasowemu zwiększeniu rynkowej siły monopolistycznej przedsiębiorstw (Kalecki 1971).

Po stronie reakcji polityk publicznych rządy uruchomiły wiele instrumentów, które nie były w użyciu od dekad. Rozliczne tarcze antyinflacyjne, czy energetyczne uruchamiane były w większości krajów rozwiniętych (Sgaravatti, Tagliapietra, Trasi, Zachmann 2021). Także w Polsce zrealizowanych zostało wiele inicjatyw politycznych mających na celu złagodzenie wpływu szoku cenowego na sytuację gospodarstw domowych, firm i innych instytucji (Grodzicki, Możdżeń, Surmacz 2023; Grodzicki, Możdżeń, Szpor 2023). W efekcie obserwacji podwyższonych zysków i marż, szczególnie w sektorze energetycznym, wiele krajów zdecydowało się na uruchomienie dawno nie wykorzystywanego instrumentu i wprowadzenie podatków od zysków nadzwyczajnych. Działania w tym zakresie były również inicjowane na poziomie Unii Europejskiej (REPowerEU 2022).

Jedną z najważniejszych reakcji w obszarze polityki gospodarczej na szok inflacyjny były skoordynowane i prawie powszechne podwyżki stóp procentowych wprowadzane przez banki centralne na całym świecie. Skala podwyżek nie miała żadnego precedensu w ostatnich dekadach. Wielu ekonomistów, w tym bankowe zespoły analityczne, wypowiadały się za podwyżkami stóp już od drugiej połowy 2021 r. argumentując je koniecznością przeciwdziałania inflacji (Bolhuis, Cramer, Summers, Parsons 2022). Nie brakowało jednak głosów, że w obliczu szoku inflacyjnego, który ma przede wszystkim charakter kosztowy, bardziej adekwatne jest spojrzenie na nią z perspektywy konfliktowej (Hein 2023; Vernengo, Perez Caldentey 2023; Rowthorn 2024). Oznacza to też skupienie się na dystrybucyjnych efektach narzędzi walki z inflacją, jakimi są stopy procentowe banków centralnych ustalane w celu utrzymania realnej wartości aktywów finansowych rentierów (Botta, Caverzasi, Russo 2024, Durand 2022). W procesie transferu dochodów od kredytobiorców do podmiotów utrzymujących oszczędności istotnym beneficjentem są pośredniczące w nim banki. Celem tego tekstu jest wskazanie mechanizmu pozwalającego na uzyskiwanie przez polskie banki zysków nadzwyczajnych w ostatnich latach i oszacowanie skali wpływu na nie polityki stóp procentowych oraz zarządzania aktywami (rezerwami zagranicznymi i aktywami krajowymi) przez NBP. Ponadto przedstawiamy preferowaną interpretację tego zjawiska wskazującą na możliwość wykorzystania podatku od nadmiarowych zysków, które – dopóki panuje reżim podwyższonych stóp procentowych – stanowią, zdaniem autorów, lepsze rozwiązanie problemu nadzwyczajnych zysków, niż agresywna kontrola oprocentowania kredytów.

Tekst podzielony jest na 4 części. W pierwszej przedstawiamy kontekst wzrostu zysków banków w Polsce w ostatnich latach i jego wybrane konsekwencje. Druga część poświęcona jest analizie źródeł zysków bankowych leżących po stronie polityki monetarnej. Trzecia część zawiera rekomendacje dla polityk publicznych w postaci wprowadzenia podatku od zysków nadzwyczajnych. Tekst zamyka dyskusja, w której przedstawiamy argumenty przeciwko agresywnej polityce kontroli oprocentowania kredytów.

Raport dostępny TUTAJ